Στέλιος Μακρής Ψυχολόγος Άλιμος - Anemonon 23

Η ψυχανάλυση αποτελεί ένα συνταρακτικό νοητικό δημιούργημα που επιστέγασε θεωρητικά και κλινικά ο Sigmund Freud, εξέλιξαν και συνεχίζουν να εξελίσσουν οι πνευματικοί του απόγονοι. Αποτελεί κυρίως την πληρέστερη θεωρία για τον ανθρώπινο ψυχισμό, τον οποίο χαρτογραφεί αναλυτικά, αλλά και μια αποτελεσματική ψυχοθεραπευτική προσέγγιση για τη θεραπεία των ψυχικών παθήσεων.

Η όποια «ίαση» δεν μπορεί να επιτευχθεί δι’ ακτινοβόληση του συμπτώματος, όπως επιχειρούν οι διάφορες προκατασκευασμένες ψυχολογικές θεραπείες. Όπως σαφώς σημειώνει ο Φρόυντ «η εξάλειψη της οδύνης δεν επιδιώκεται ως ιδιαίτερος στόχος αλλά – υπό τον όρο μιας αυστηρής διεξαγωγής μιας ανάλυσης – προσφέρεται τρόπον τινά ως προσαρτώμενο (δευτερογενές) όφελος»

Κεντρική θέση στη θεωρία του Φρόυντ έχει η έννοια του ασυνείδητου. Σύμφωνα με τον ίδιο, »Όπου ήταν Αυτό εκεί να έρθει το Εγώ (υποκειμενοποίηση)” (Wo Es war, soll Ich werden). Ωστόσο η πλήρης «κατάκτηση» του ασυνειδήτου από τις δυνάμεις του Εγώ είναι στόχος αδύνατος διότι δεν μπορεί να υπάρξει ανθρώπινο ον που οι ενορμήσεις του ελέγχονται από την πλευρά του λογικού, που έχει σταματήσει να φαντασιώνει και να ονειρεύεται. Σύμφωνα με την παράφραση του Καστοριάδη, »εκεί που είναι Εγώ πρέπει Αυτό να αναδυθεί». Το ανθρώπινο, όπως γράφει, είναι αναπόδραστα δεμένο με την αδιάκοπη ανάδυση της δημιουργικής ριζικής φαντασίας, μέσα στον ρου των παραστάσεων, των αισθημάτων και των επιθυμιών, που αποτελούν το βασικό υλικό μιας ψυχανάλυσης.

Εφόσον αποφευχθεί η προβληματική μιας ορθολογικής και διανοουμενίστικης προσέγγισης που προσομοιάζει στις αντιστάσεις που συναντιούνται σε μια ανάλυση όπου θέλει κανείς «να καταλάβει τα πάντα», βασικό σκοπό αποτελεί η ενίσχυση των διαδικασιών που φέρνουν σε επαφή (με αμφίδρομες πορείες) τις «άγλωσσες» – όμως έλλογες – ασυνείδητες, με τις χρονικά και λογικά οργανωμένες-συνειδητές πλευρές του εαυτού. Ο λόγος, μέσω του ελεύθερου συνειρμού μέσα στο αναλυτικό πλαίσιο αποκαλύπτει τις ασυνείδητες πλευρές του ψυχισμού, αποκαθιστά τις αδυναμίες των διασυνδετικων λειτουργιών του και τις ενισχύει: ένας λόγος που ποιεί.

Το αντικείμενο της ανάλυσης, ο σκοπός της ανάλυσης, δεν είναι να εκτοπίσει μια ψυχική αρχή προς όφελος μιας άλλης. Είναι να αλλάξει τη σχέση μεταξύ αρχών, κυρίως να μετασχηματίσει το Εγώ. με σκοπό αυτό να γίνει μια αυτοανακλαστική και αυτοστοχαστική υποκειμενικότητα. Η απώθηση αντικαθίσταται από την αναγνώριση των περιεχομένων του ασυνειδήτου και από την ανάκλαση, αυτοανάκλαση και αυτοστοχασμό πάνω σε αυτά τα περιεχόμενα. Το σύμπτωμα έτσι υποχωρεί δίνοντας τη θέση του σε έναν διαυγασμένο αναστοχασμό. Η σημασία αυτής της αλλαγής δεν έγκειται στο ότι με αυτόν τον τρόπο εκτοπίζονται οι ψυχικές συγκρούσεις. Υπάρχει το ανθρώπινο χωρίς συκρούσεις; Η υποκειμενοποίηση δεν αφορά την »κατασκευή» μιας ψευδούς και κοινωνικά προσαρμοσμένης μηχανής, αλλά αντιθέτως ελευθέρωση της ριζική φαντασία που βρίσκεται στον πυρήνα της ψυχής.

Αυτός ο σκοπός προσεγγίζεται μόνο με την ενέργεια του κύριου δρώντος της ανάλυσης, του αναλυομένου, δηλαδή την ανάμνηση, την επανάληψη, τη διεργασία των περιεχομένων του ασυνειδήτου. Η αναλυτική διαδικασία είναι ταυτόχρονα και μέσο και σκοπός. Οι ελεύθεροι συνειρμοί είναι μαζί μέσο και σκοπός της ανάλυσης, μιας και εκτυλισσόμενοι απελευθερώνουν την παραστασιακή ροή και κατά συνέπεια αποκαλύπτουν τα αισθήματα και τις επιθυμίες. Η θεραπευτική σκηνή υποδέχεται έτσι τη στοχαστική δραστηριότητα του αναλυομένου επί του εαυτού του και από τον εαυτό του., καθώς το υλικό αναδύεται και αποσύρεται για να επιστρέψει επαναλαμβανόμενο, και έτσι να μετασχηματιστεί από τον αναστοχασμό και την ερμηνευτική στήριξη του αναλυτή. Η ψυχανάλυση, για τον Καστοριάδη, είναι μια πρακτικο-ποιητική δραστηριότητα των δύο δρώντων. Ποιητική γιατί είναι δημιουργική, οδηγώντας στην ανάδυση ενός νέου όντος, πρακτική, με την έννοια της διαυγασμένης δραστηριότητας, το αντικείμενο της οποίας είναι η ανθρώπινη αυτονομία και για την οποία το μόνο μέσο για να φτάσει αυτό το αντικείμενο είναι η ίδια η αυτονομία καθώς εκτυλίσσεται.

Αυτό επιτυγχάνεται μεταξύ άλλων, με την εργασία πάνω στα όνειρα, που αποτελούν τη »βασιλική οδό προς το ασυνείδητο» (Freud) αλλά και με την ερμηνευτική επεξεργασία των ασυνείδητων πλευρών του εαυτού, που εν τέλει αποκτά τον χαρακτήρα μιας ιστοριογραφικής σύνθεσης με διαγεννεαλογικά χαρακτηριστικά. Όπως ο αρχαιολόγος με την αρχαιολογική σκαπάνη, έτσι και ο θεραπευτής με όπλα την ενσυναισθητική του λειτουργία, τη δική του αναλυτική εργασία, την εμπειρία και την εκπαίδευσή του, αναζητά στα βαθύτερα στρώματα του ψυχισμού τα σημάδια παλαιότερων εμπειριών και τραυμάτων που τροφοδοτούν συμπτώματα στο εδώ και τώρα. Ωστόσο η ψυχοθεραπευτική αυτή εργασία δε χρησιμεύει μόνο στο ξεπέρασμα ενός συμπτώματος ή ενός προβλήματος ψυχικής φύσεως. Πρόκειται για ένα πνευματικό και πολιτισμικό ταξίδι προς την πραγματικότητα με αφετηρία τις ναρκισσιστικές αυταπάτες και σταθμό άφιξης την κοινωνικο-ιστορική θέσμιση του ψυχισμού και βασικό διακύβευμα την υποκειμενοποίηση. «Το μονοπάτι της αλήθειας ανοίγεται από τα βήματα εκείνου που το διαβαίνει» όπως σημειώνει ο Γεράσιμος Στεφανάτος.

O Τheodore Reik, παραφράζοντας τον Freud, που τοποθέτησε στην υψηλότερη θέση τα αγαθά της εργασίας και της αγάπης, ερωτώμενος πως μπορεί κάποιος να εκτιμήσει αν μια αναλυτική θεραπεία υπήρξε επιτυχής, απάντησε: «Με δύο κριτήρια: Πρώτον, αν ο ασθενής ειναι τώρα ικανός να εργαστεί δίχως συμπτώματα τελειοθηρίας και άγχη. Και δεύτερον αν είναι ικανός να αγαπήσει έναν άλλον άνθρωπο χωρίς να πλημμυριστεί απο πολύ μεγάλη εχθρότητα προς αυτόν.»

Psychoanalysis is Sigmund Freud’s unique intellectual creation, still being evolved by his successors. It is considered to the most complete theory of the human psyche, and an analytical mapping of it, as well as an effective psychotherapeutic approach for the treatment of mental disorders.

«Cure» can not be achieved by «irradiating» the symptom, as attempted by the various prefabricated psychological therapies. As Freud clearly points out, «the elimination of pain is not pursued as a particular goal but – under the condition of a rigorous analysis – is offered in some way as an attached (secondary) benefit.»

Central to Freud’s theory is the notion of the unconscious. According to him, «Where was Id (my life under the desire of the Other, Ego should be (subjectification process)» (Wo Es war, soll Ich werden). However, the complete «conquest» of the unconscious by the forces of the Ego is an impossible task because there can be no human being whose drives are controlled by reason, which has stopped imagining and dreaming. According to Castoriades’s paraphrase, «where Ego is, Id must emerge» The human, as he writes, is inextricably linked to the uninterrupted emergence of the creative radical imagination, in the flow of representations, affects and desires, which are the essential material of each psychoanalysis.

By avoiding the problem of a rational and intellectualistic approach that resembles the resistances encountered in an analysis where one wants to «understand everything», the main purpose is to strengthen the processes that bring together the «non verbal» -unconscious , with the time oriented and logically organized-conscious sides of the self. Speaking through the free association technique, within the analytical framework reveals the drawbacks of the interconnected functions of psyche, and at the same time strengthens them by highlighting a creative »logos»

The object of analysis, the purpose of analysis, is not to displace one psychic instance for the benefit of another. It is to change the relationship between instances, mainly to transform the Ego so that it becomes a self-reflective subjectivity. Repression is replaced by the recognition of the contents of the unconscious and by the reflection and self-reflection on these contents. The symptom thus subsides giving way to a clear reflection. The significance of this change does not lie in the fact that in this way mental conflicts are displaced. Is there a human without conflicts? Subjectivity is not about the «construction» of a false and socially adapted machine, but rather the liberation of the radical imagination that is at the core of the soul.

This purpose is approached only by the energy of the main actor of the analysis, the analysand, that is, the recollection, the repetition, the process of the contents of the unconscious. The analytical process is both a means and an end. Free associations are together a means and an end of the analysis, since unfolding they release the representational flow and consequently reveal the affects and desires. The therapeutic scene thus welcomes the analytical activity of the analysand on himself and by himself, as the material emerges and withdraws to return repeatedly, and thus to be transformed by the analyst’s reflection and interpretive support. Psychoanalysis, for Castoriades, is a practical-poetic (poesis in Greek: to make, to create) activity of the two actors. Poetic because it is creative, leading to the emergence of a new being, and practical, in the sense of a refined activity, the object of which is human autonomy and for which the only means to reach this object is autonomy itself as it unfolds.

This is achieved, inter alia, through working οn dreams, which are the «royal road to the unconscious», and through the interpretative processing of the unconscious aspects of the self, which ultimately acquires the qualities of a historiographical composition with transgenerational features. Like an archaeologist with the excavating hoe, the therapist, with his thought, his empathic function, his own analytical work, experience and education, seeks into the deeper layers of the psyche, for signs of past experiences and traumas that fuel current symptoms. It is a spiritual and cultural journey to reality starting from the narcissistic delusions arriving to the socio-historical institution of the psyche and having as its main stake the subjectivization of being. «The path of truth is opened by the steps of the one who passes it» as Gerassimos Stephanatos notes.

Theodore Reik, paraphrasing Freud, who considered work and love as the cornerstones of being, answering the question «how can one evaluate whether an analytical treatment has been successful?» he replied: «With two criteria: First, if the patient is now able to work without symptoms of perfectionism and stress, and secondly if the patient is able to love another person, without being swamped by great hostility towards him or her».

SM